Одан әрі жыршылық мектептер, тәлімгер және тәлім алушы жыршылардың арақатынасы қарастырылады. Осы орайда Б. Путилов жыр үйрену кезеңінің аяқталуын жас жыршының алғаш топтың алдына шығып, жыр айтуға мүмкіндік алу сәтімен белгілейді. Демек, мерзім жағынан алғанда, жоғарыда айтылған жыршылық өнер мәселелерінің баршасы жыршының бойында шамамен 20 жастың шамасында шешімін тауып, жыршылық өнерге бейім кісі осы жаста жыршы ретінде толық қалыптасады деуге болады.

Әртүрлі мәдениет пен дәстүрдің өзіне ғана тән тұрпаты болатыны мәлім. Мұндай ерекшеліктерден жыршылық өнер де шет емес. Бірақ олардың баршасына тән ортақ бір сипат — болашақ жыршының ернінен ана сүті кеппей тұрып эпикалық ортада өмір сүріп, өсіп-жетілетіні. Ол ес біліп, етек жапқаннан-ақ (бәлкім одан да бұрынырақ, бесікке бөленген күйі) үйдегі ересектермен бірге жыршылар айтқан түрлі жыр, толғау, терме, насихат сөздерді тыңдап өседі. Жалаң тыңдап қана қоймай, жырдың мазмұнын, мағынасын, уақиғасын жадына тоқып отырады. Қазақтың «Бала жасындағысын ұмытпайды» дейтіні содан болса керек. Болашақ жыршы көктен аяғы салбырап, бір сәтте түсе қалмайды. Эпос тарихы шеттен келіп, аяқасты жыршы болып кеткен ешбір айтушыны білмейді. Ғажабы сол, қай жыршы болсын, жүре келе, күндердің бір күнінде кенеттен өзінен-өзі ағытылып, жыр айтуға аңсары ауа түседі. Сырт қарағанда, оның орайы әлдекімнің үгітімен немесе бір туымды жыршымен кездесудің әсерінен келіп жатқандай болып көрінуі мүмкін. Бірақ бұл алдамшы көрініс, ұзаса, ол үлкен өнерге апарар жолдың басындағы көп себептердің бірі ғана. Аяқ астынан шабыт қысып, біреуден естіген жыр жолдарын кенет төгілтіп айтуға қамшылап тұратын нәрсе, әлбетте, адамның өз ішінде, қан тамырында, жан жүрегінде соғып тұрған жыршылық дарын, күндердің күнінде бәрібір бір белгі бермей қоймайтын, Тәңірі жаққан шамшырақ. Ондай дарын біреуде ерте, біреуде кештеу қылаң беруі мүмкін. Десе де, бойдағы сөз өнері талантының бүр жарып, белгі беруі көбінесе балалық жасқа, бозбалалық шаққа тән. Жүргізілген зерттеулер нәтижесі іштегі жыршылық дарын тегеуріні адамда шамамен 5 жастан былай қарай белгі бере алатынын, бірақ ол үшін қолайлы жағдай болуы керек екенін көрсетті. Негізінде болашақ өнерпазға осы уақыт арасындағы бел-белестерді өткізіп алмаған абзал [1, 13].

Жыр үйренудің бастапқы кезеңіндегі ең ұзаққа созылатын әуелгі тәсіл – өздігінен жыр үйрену. Бұл кезеңде бала жыршы естіген жырының кейбір жерлерін айтуға, жыр жолдарын құрастырып, белгілі бір мақам-саз ырғағына салып жырлауға талаптанады. Мұның өзі, бір есептен алғанда, баланың үлкендердің жанында жүріп, үйде, аулада белгілі бір шаруаны атқарысуға, қолөнермен немесе басқа бір ұсақ кәсіппен айналысуға саналы әрі бейсаналы түрде тырысатын әрекетіндей кәдуілгі нәрсе. Бірқатар эпикалық дәстүрде жыршылыққа арнайы үйрететін мектептер болмаған. Бала немесе бозбала жыршылық өнердің жолына өз бетімен түскен кездер де баршылық. Мысалы, бурят халқында солай, осы жағдай қазақ жыршылық өнеріне де тән. Бұл тұрғыда А. Құнанбаеваның кездесіп, әңгімелескен маңғыстаулық жыршы Әлқуат Қожабергеновтың мынадай сөздері назар аударарлық: «<...> Чтобы стать сказителем, надо, чтобы руки с детства тянулись к домбре, память постоянно требовала работы, а слова сами гнездились в сердце. Тогда и станут в тебе заново рождаться сказания, которые ты слышал. Обычно они идут чередой, одно цепляясь за другое» [2, 17].

Әлқуат домбыра тартуды да өз бетімен үйренген әрі аспапты солақай тартады екен. Ал «оңқайға сорпа жоқ, солақайға дым да жоқ» дейтін қазақ ертеде соңғысына көбіне домбыра да ұстатпаған. Содан бала Әлқуат ожауды домбыра етіп сабалай берген соң үйдегілер жеті жасында нашарлау домбыра тауып береді. Ақыры Қожа Сәбікұлы дейтін ағайынына еріп жүріп, әлгі «жаман» домбырамен 14 жасқа дейін күй, жыр, терме үйренеді. Осы Қожаны өзіне ұстаз санайды.

А. Құнанбаева өзі Қазақстандағы батыс және оңтүстік-батыс жыршылық дәстүрі деп танитын үлкен дәстүрге жататын бір шоғыр жыршылармен кездескен кезде алған мәліметтерін жинақтай келіп, жыршылық өнермен айналысуды бастаудың неғұрлым оңтайлы кезеңі 7-8 жас деп көрсетеді. Бала осы шамада, ең алдымен, домбыра тартып үйренеді және оған бірден үлкен домбыра берілген (кішкене домбыра жасап берсе, кейін үлкен домбыраға ауысып ойнауы қиын болады деп есептелген). Одан кейін бала жыр, терме айтылып, күй тартылатын жерлерге қалмай қатысуы керек. «Обязательно присутствие на «сеансах» сказительства и пассивное запоминание, впитывание, как кодекса поведения, так и исполняемых текстов» деп тарқатады зерттеуші көрген-түйгенін.«С точки зрения запоминания они подразделяются на простые и более сложные. Первые это в основном терме-назидания, насыщенные поговорками и сентенциями, постоянно звучащими в быту. Несложны они и в музыкальном отношении <...> Уже в детстве оттачивается чеканная дикция и приветствуется активная ритмичность произношения текста. Манера усвоения в основном достигается путем подражания <...> Любые успехи, даже самые незначительные, отмечаются и высоко оцениваются. От выступлений, и даже упоминаний о предполагаемом даровании, предпочитают воздерживаться» [2, 24].

Далалық материалдарды жинақтап, қорыта келіп, автор жыршылық дәстүрдің ұрпақтан буынға берілуінің неғұрлым оңтайлы жолы отбасы, ошақ қасынан басталатынын атап айтады. «Тұлпардың тұқымының туымы бар, / Белгілі ат болары тайдан дағы...» деген сөз содан қалса керек. «В переходном возрасте (13–15 лет) начинаются отдельные, как бы незначительные выступления ребенка в узком кругу, а вместе с этим приходит пора напряженного ожидания. Чаще всего, именно в этот период происходит стихийный отбор будущих сказителей <...> Прочные слуховые и моторные навыки, полученные в детстве, дают возможность в более зрелом, сознательном возрасте вернуться к сказительской деятельности и станут основой дальнейшей профессионализации. Наличие скрытого этапа пассивного овладения приемами традиционного искусства <...> объясняет частично известный парадокс неожиданно «запевших» жыршы» [2, 25].

Хакас хайжылары да хай айтуға бейімін ерте танытатын болған. Әдетте хакас балалары 10-12, кейде тіпті 7 жаста «Алыптығ ымах» деп аталатын батырлар жырын хомысқа не чатханға қосып, тұтастай немесе бір бөлігін жатқа айтып, 12-14 жас аралығында көмейден қайырады екен. Ал бала дауыс толық қалыптасатын 18-20 жасында шаршы топтың алдына қаймықпай шығатын хайжы-нымахшы тұлғасына көтерілген [3, 101–102]. Эвенк жыршысы Николай Трофимов алғаш ұлттық эпостары Нимнгаканды 10 жасында естиді. Кешті таңға жалғап, бірнеше тәулік бойы жырланатын жырды бала екінші тыңдағанда-ақ өзіне ерекше ұнаған, есінде тұтып қалған бөліктерін қайыра айтып берген: «А во время третьего исполнения он сел поодаль от сказителя и, закрыв глаза, как бы ушел в себя, «оставив только уши», вполголоса повторил за ним весь нимнгакан <...> Через год он целиком пел сказания своим сверстникам» [2, 15].

Осы және басқа да мысалдар болашақ жыршының жыр үйрену дағдысы үй ішінен, ауыл-аймақ, ағайын-туыстың қалың ортасынан бастау алып, белсенді түрде ұшталып, одан әрі әуелі отбасында, көрші-көлем, өзі қатарлы балалардың алдында, біртіндеп алқада жыр айтуға ұласып кететінін көрсетеді. Бұл кезеңде жас жыршы өріс-өрнек алатын, оған бағыт сілтеп, бағдар беріп отыратын аға өнерпаздың болу-болмауы шарт емес. Бұл үйрену дәуірінде жыршылық мектепке тән құрам бөліктер ішінара, айталық, жаңа бастаған жыршы өзіне тақау төңіректегі бір эпос айтушының репертуарын, оның орындау машығын қабылдау түрінде ғана ұшырасады. Ал басқадан үйренгені кейін әлгі негіз-тұғырдың үстіне жамалып отыратын қосымша өрнек-үлгі деуге болады. Дегенмен көптеген белгілі айтушының жүріп өткен жолына қарап отырсаңыз, канондық тұрақты үйрену мектебінің дәл өзі болмағанымен, соның жекелеген белгілері шаң беріп қалатынын байқаймыз. «Пәлен жерде мықты жыршы бар екен» деп атын естіп алып, іздеп барып, өнерін үйрену, айлап-жылдап жанына еріп жүріп, шеберлік шыңдау немесе екі жыршының бір жерде еркекқостанып тұрып, өнер жетілдіруі жоғарыдағы үйрену дәуірінің классикалық жыр мектебіне ауыл-үй қатар қонып жататын ұшқындары.

«Мектептік» белгілерге жыр сейістерінің жыр айту әдіс-тәсілін назардан қалт жібермей бағып, үйренушіні түзеп-өңдеп отыратын зейінін де жатқызуға болады. Мәселен, саха (якут) олонхошылары ауылдағы балаларды бір жерге жинап, олонхо айтқызғанда жасөрім жыршылардың олонхо екпінін уақиғаға қарай құбылтып, дауыс өрнегімен, бет-әлпет құбылысымен ажарландыра ойнатуын қатты қадағалаған. Оңтүстік Балқан гусляршылары жас кездерінде кімнен не үйренгенін нақпа-нақ білгенімен, таза «ұстаздары» кім болғанын түстеп айтып бере алмаған. Мұның өзі эпикалық таным үдерісінің сырт көзге байқаусыз, елеусіз жүріп жататын күрделі табиғатын танытады. Мысалы, айтулы қалмақ жаңғаршысы Мукебюн Басангов бала кезінде жаңғар айтамын деп әсте ойламаған. Шамамен 12 жасында ол шешек шығып ауырып, төсек тартып жатып қалады. Үйде өзінен басқа жан болмаса керек. Киіз үйде жападан-жалғыз, көзі бақырайып жатқан кісі ой ойламай ма? Сондай көп ойдың ала-шоласында ертеректе, бала кезінде естіп, зердесінде тоқылған жыр жолдары әуен-әуезімен жадына оралып, құлақ түбінен жаңғырыға бастайды. Алдымен жырдағы уақиғалар, олардың келу реті, тұрақты жыр жолдары еске түседі, соңыра тұтас оралымдар мен сөйлемдер тізбегін ойында жаңғыртады. Қысқасы, не керек, бозбала төсектен тұра салып, көп алдында екі күн бойы «Жаңғарды» айтып, айнала жұртты таң-тамаша қалдырады [4, 14].

Кезінде қағаз бетіне түспей қалғаны болмаса, дәл осыған ұқсас уақиға Бесқала – Қоңырат, Ходжейлі, Шымбай, Нөкіс және Төрткүл өңіріндегі жыршылық үрдісінің көрнекті өкілі, қабақ Наурызбек жыршы Нұржаубайұлына қатысты да айтылады. «Жаман ауруға» шалдығып, саусақтары мен бет әлпеті қалпынан өзгере бастаған бала Наурызбекті бірнеше жыл бойы бөлек үйде ұстапты. Сөз қорындағы «Қырымның қырық батыры» тармағына жататын «Мәулімнияз – Едіге», «Орақ – Мамай», «Қарасай – Қази» тәрізді эпикалық жырлардың басым бөлігін ол осы кезде жадқа алып, кейін алқалы жиын ортасына салғанын айтып отыратын.

Тұтас алғанда, осының өзі ескі жырды жаттау оны әлденеше мәрте және дәл сол нұсқада тыңдап, зердеге тұтуды қажет ететінін және мұны қысқа-қайырым кездесулерде бір естігеннен жүзеге асыру мүмкін еместігін көрсетеді. Осы тәріздес мысалдарды елеп-екшей келіп, Б. Путилов «Все-таки мы не ошибемся, если скажем, что для сказителей-мастеров, преобладающим был путь обучения с детских лет, через непосредственное восприятие живой, близкой традиции – дома либо в местах коллективной работы» деген пікір түйеді [2, 21]. Онымен саха олонхосуттар өнерін түбегейлі зерттеген В. Илларионовтың пікірі де үндес: «Эпическая среда является решающим объективным фактором в обучении сказительству. А субъективными факторами могут быть память, талант, вокальные данные, которые развиваются при наличии эпической среды» [5, 9].

Сонымен қатар көптеген этникалық мәдениеттің тәжірибесінде болашақ жыршыларды қалыптастыру ісінде отбасылық дәстүрдің орны айрықша болған. Атадан балаға мұра арқылы көшетін, ағадан ініге берілетін, шешеден қызға жұғысты болатын, сондай-ақ белгілі бір өлкеде (кейде бір рудың ішінде) дамитын жыр айту дағдысы бір есептен жыршылық өнердің жоғалып кетпей, жалғасуының, кейде тіпті бұл үрдістің өркендеп, келешекке жол салуының аса кең тараған пошымы болады десе лайық. Бұл отбасылық дәстүр әдетте канондық мағынадағы «жыр мектебін» қалыптастырмағанымен, онда нақтылы эпикалық танымды, жыр айту машығын беріп, бойға сіңіру үрдісі қылаң беріп қалатыны ақиқат. Осы ерекшелікті Маңғыстау жыршыларын зерттеу материалдарына сүйене отырып, А. Құнанбаева да баса айтқанын жоғарыда келтірдік. Өзге де деректер легі осы жайтты бекіте түседі. Мысалы, Сыр бойында Жиенбай жырау, Ешнияз сал, жақайым Құлжан, Сәрсенбай ақындардың өнері баласына, немересіне, тіпті шөбере-шөпшегіне мұра болып жалғасқаны мәлім.

Бурят жыршысы Папы Тушемилов ХV ғасырдан бастап санағанда тұқымымен улигер айтқан. Хакас Кадышевтар әулеті ХVІІІ ғасырдан бастап хайлаған. Ақтөбе өңірінде атақты Үкі жыраудың өнері жеті атаға дейін үзілмей жеткен. Тәжіктерде де жеті атасына дейін үзбей «Көрұғлыны» айтқан Джура-Заде сынды тұқымды хафиздер аз болмаған. Кейде болашақ жыршы жыр айтуды ағасынан (көкесінен) үйренеді. Мысалы, саха олонхошы И. Тимофеев-Теплоуховтың жеткізуінше, ол алғаш он үш жасында үйдегі жалғыз тыңдаушысының, әкесінің інісінің алдында өнер көрсеткен. Жыл аралатып, тойда жырлағанда көкесі қасына шақырып алып, «тоғыз атаға жалғасқан бекзат дәстүріміздің туын құлатпағайсың» деп батасын береді.

Сербия, Черногория, Босния және Герцеговина гуслярлары да жыршылық өнерді ағайындарынан, көбінесе ағаларынан еншілеген. Айта кетер жайт, гусля өнерінің кейінгі кезеңінде олар гусляда ойнап, жыр айтуға үй-ішінде, отбасы жағдайында жаттыққанымен, олар репертуарларын кітапқа («песмариц») қарап жасақтаған [2, 25]. Бұл жыршылық өнерді үйрену дәуірі отбасымен тұйықталып қалмай, өзге де бастаулардан нәр алып, соларды үлгі тұтып отыруының жарқын мысалы. Үй ішінде жақын адамынан жыршылыққа дағды алудың өзі эпикалық мектептің кейбір белгілерін қамтиды. Мысалы, үлкендер өздерінен кішілерді баулыған кезде оларға кейбір «құпиялардың» мәнін ашып, эпикалық танымды игерулеріне арнайы көңіл бөліп, жіті қадағалап отыруын осы қатарға жатқызуға болады. Егер өзінің қолы тимей қалатындай жағдай болса, онда олар бұл істі жақсы білетін басқа бір жыршыға тапсырған. Мына соңғы айтылған екі жайт жыр үйрену дәуірін бастапқы кезеңінде-ақ эпосқа кәсіби түрде үйретіп, жаттықтыратын белгілі дәстүрмен егіз.

Ендігі әңгіме барысы кәсіби жыршы көп ішінен өзіне таланты келіскен, талабы таудай бір баланы таңдап алып, шәкірт ретінде баулитын, арнаулы уақыт бөліп, жыршылық өнерге талдап жасалған әдістемемен сатылап үйрететін, шеберлігі кемеліне жетті-ау деген мезетте көп алдына шығып, жыр орындауына рұқсат етіп, ұясынан ұшырған балапандай қалықтататын классикалық үйрету әдісі жайында.

Жырға машықтандыру мектебінің осы түрі Орта және Орталық Азия, Сібір аймағында таралған жыршылық дәстүрлерге неғұрлым жақын келеді. Бұл дәстүрлердің ортақ бір қалыбы, ықшамдалған жіктемесі бар. Біріншіден, қыдырма ермелі болу, яғни атақты, жүйрік жыршының ел аралаған сәтінде жанына еріп жүріп, дағды-машығына жаттығып, репертуарын алу. Екіншіден, жұртты аузына қаратқан өнер иесінің үйінде тұрып, шаруасын құнттасып жүріп, тәлім алу. Үшіншіден, бір жерге (мысалы, медресе ғимаратына) жиналып, танымал ұстаздан жамағаттасып үйрену. Соңғы айтылған тәсілді өзбек бахшылары қолданған және соған сәйкес дәл өзбек айтушыларының тәжірибесінде жыршы тәрбиелеу ісі таза мектептік мағынаға ие болып, рәсімдік сипат алады. Осыған ұқсас жағдай украин эпикалық дәстүрінде де бар. Кобзарь өнерінде отбасылық дәстүр атымен болмаған, оның орнына кобзарьлар ортағасырлық цехтық ұйымдардың сарқыншағы – бауырластықтарға («гурттар», «лирництво») біріккен. Ал жіктемедегі алдыңғы екі тәсіл, негізінен, моңғол тектес халықтарға, Сібір жұртына және қазақ, қырғыз, қарақалпақ, түркмендерге тән. Кейде бұл екеуі бірігіп те кетеді. Осы жағдайды өзінің естелік әңгімесінде белгілі Мұрын жырау – Тілеген Сеңгербекұлы (кей деректерде Сеңгірбайұлы) қызықты етіп баяндайды:

– Мен он алты жасыма дейін әкемнің көрігін басып, шаруасын қарадым. <...> Жас кезім ғой, көрікті басып, қызыл шоқты жайнатып қойып, өлең айтып, ән шырқайтын көрінемін. <...> Біреуден жақсы әңгіме, жақсы жыр, жақсы ән, жақсы күй естісем, соны жеріне жете үйренбей қоймайтын едім. <...> Сөйтіп жүргенде, ауылға Мәулемберді Үдербай баласы деген жырау келіп, сонымен танысып алдым. Ол кісі үлкен жыршы адам еді. Соған еріп кете бардым. Оның қасында бір жыл жүріп, әр түрлі жыр, терме, айтыс өлеңдер үйрендім. Менің орындау шеберлігіме бірінші баға берген сол кісі еді.

Он сегіз жасымнан бастап бір жола өлең-жыр айтуға кірістім. Менің, әсіресе, көп еріп, жыр үйренген ұстаздарым адайдан шыққан атақты жүйріктер Нұрым, Қашаған, Мұрат деген ақын-жыраулар. Жиырма жасымда Нұрым ақынның қасында жарты жыл жүріп, жыр жаттадым. <...> Қашаған ақынның қасында бес жыл бойы еріп жүрдім. <...> Қашаған да Нұрым сияқты жаттаған жырларды бірнеше күн домбырамен қайталап айтқызып, әрбір жырдың айту сарынын, сөздің тыңдаушыға анық жетуін қадағалап отырар еді. Әсіресе, «Көрұғлы» жырының мақамын өзі бірге айтып, жан жүйеңді тебірендіріп жіберетін-ді. «Домбыраның үнін өз дауысыңмен жетектей отырсаң, сонда ғана тыңдаушың сүйсініп, құмартып, ұйып тыңдайды» деп үйрететін.

<...> Жыр үйреткенде Мұрат ақын екі түрлі әдіс қолданды. Бірінші әдісі (ол кісі етікші болатын) ұсақ-түйек жұмыстарын маған істетеді де, өзі тігін тігіп отырып, айтылатын жырдың шығу тарихын түсіндіріп береді. Содан кейін «Ал, бала, енді дайындал, жыр толғауына ілесіп отыруға әзір бол» деп ескертеді. Бір кезде әдемі жұмсақ дауыспен сайрай жөнелер еді. Мен ақынның ырғағына ілесіп, іштей қосылып отырамын. Бұл әдісті көбіне қыстың күні қолданады. Ал жаздың күні шөп шабу, егін ору, жылқы бағу сияқты жұмыстарды жақсы көретін. Ондайда мені қасынан қалдырмайтын. Кең сахараға шыққан соң ақын ерекше көңілденіп, масайрап кетер еді. Дауысы да шабытты, тартымды болып шығатын. «Бүгін мынадай жырды бастаймыз» деп тағы да айтылмаш жырдың тарихын қысқаша айтып береді де, жыр тиегін ағытып, аңырата жөнеледі. «Үніңді шығарып, маған қосылып отыр» деп ескертіп алатын. Мен де ақын сынынан өту үшін барымды салып бағамын. Бір кереметі, жыр айтқанда әр сөзін сабырлы, салмақты, терең ойлы, «тыңдасаң да тыңда, тыңдамасаң да тыңда» дегендей шегелеп, шегендеп айтар еді. Менің бір байқағаным, қыстай үйде отырып үйренген жырларымнан сахарада жүріп үйренген жырларды тез айтып жаттығып кеттім.

Мұрат ақын алдына жан салмаған орақшы болатын. <...> Ақын орақтың шөпті қырыққан сырылына қосыла отырып, жыр шумақтарын шұбыртып айтып барады. Бір ғажабы, оның шапқан шөбі жырдың жолындай дестеленіп, жігін жазбай, шашылмай, төгілмей, тақталанып түсер еді... <...> Демек, мен Мұрат ақыннан тек қана жыр үйреніп қойғаным жоқ, сонымен қатар, еңбеккерлікті де үйрендім. <...> Менің жоғарыда есімдері аталған ұстаздарым тіл алғыштығыма, зеректігіме, алғырлығыма, ұғымталдығыма қайран қалар еді. Қандай ұзақ жырларды үш қайтара тыңдағаннан кейін, өздеріне домбыраға қосылып, түгелдей айтып беретін едім. <...> Соған ұстаздарым қуанып, «Сенің иең бар жыршысың» деп бағалайтын. Жаттап үйренген жырларымды ай бойы айтқызып тыңдап, сарапқа салатын» [6, 164–165].

Өзіміз әдейі ұзақтау келтіріп отырған үзіндіде жыршылық өнердегі үйрену дәуірінің қыры мен сыры, негізінен, ашылған деуге болады. Әсіресе, мұнда Мұрын жырау өткен, машықтану кезеңінің көпсатылық сипаты ерекше ден қойғызарлық. Әлемдік эпостану тарихында екі адамды кезектестіріп тағылым алу тәжірибесі бар. Ал бірінен соң біріне барып, төрт бірдей өнер иесінің (және олардың әрқайсысы қандай жыршылар) шеберлік көрігінен өтуі сирек кездесетін құбылыс. Әрине, бұл сипат жыраулық-жыршылық өнердің мұрты шағыла қоймаған Нұрым, Қашаған, Мұрат, Мәулемберді сынды арқалы жыршыларға лақтырған бөркің түсетін жыршылық ортаның ең бір базарлы, қайнаған шағына тән екенін айту лазым.

Мұнан кейін дәстүрге алағаттанып, жазбаша әдебиет үрдісі араласа бастағаны белгілі. Ол дәуірдің өнбойында әуелі үйде, қағаздағы сөзбен жаттығып, одан әрі ауызша айтуға дағдыланған жыршының алдын көретін аралас тәсіл де кәделенген. Айталық, хорезмдік бахшы Құрбанназар Абдуллаев жыршылыққа бейімділігін ерте жастан танытып, алдымен дутар ойнауды игереді де, көп ұзамай, хат танитындардың қолжазбалардан оқып беруінен жад қылып, бірнеше дастанды жаттап алады. Оларын он жасқа толғанша өзі құралпы балалардың алдында айтып жүреді. Сосын Құрбанназардың тәрбиесімен халық арасындағы белгілі сыбызғышы айналысқан. Одан кейін мәшһүр жыршы Жұмманазар бахшының ұстаздық етуімен жыршылық өнердің қыры мен сырына бойлайды [7, 56]. Өзбек бахшылығында жыр үйренуде басылып, жазылып тараған қолжазба күйінде таңбаланған кітаптар белгілі рөл атқарғанын, бірақ дәстүрде бұрынғысынша ауызша тәсілдің көмегімен үйрену басым болып қала бергенін осы тақырыптың білгірі Т. Мирзаев та атап айтады [8, 47–55].

Жаңа бастаған жас жыршының үлкен өнерге жолдама алуы жайында төрт аяғы түгел, бірыңғай қалыптасқан дерек жоқ. Бұл ретте тағы да сол цехтық ұйымға жуық өзбек бахшылығы ғана мәліметті біршама молықтыра түседі. Өзбек дәстүрінде түлекті ұядан ұшыру жас жыршыны алқалаған әлеуметтің алдына шығарып, жыр жырлатумен рәсімделген. Айтулы бахшылардан құралған қазылар алқасының ұйғарымымен лайық деп табылғанына бахшы атағы беріледі. Сол жерде ұстаз бен шәкірт бір-біріне сый-сияпат жасайды. Рәсім тәлімгер жыршының жас пері бахшыға бата беруімен аяқталады. Кейде берілетін бата үстінде ұстаз шәкірттің аузына түкіріп, рәсім сол жерде табан асты шығарылған өлең жолдарымен әдіптеген. Дәл осындай үрдіс қазақ жыршылық үрдісінде қармақшылық Жиенбай жырау мен аралдық Нұртуған шайыр мектебі өкілдерінің арасында жүйелі жолға қойылғаны белгілі.

Жоғарыда келтірілген Мұрын жырау өз сөзінде «Ұстаздарым жаттағанымды ай бойы айтқызып, сарапқа салды» дегеніне қарағанда, қазақ жыршылық өнерінде де үйрену дәуірін аяқтап, жыр өлкесіне қадам басқалы тұрған жасқа жиналып баға беру әдісі қолданылған сияқты. Мұндай алқаласудың бата берумен аяқталары өзінен-өзі түсінікті. Сондықтан Мұрын мәселенің ол жағына арнайы тоқталып жатуды артық деп санауы да мүмкін. Ұстаздарының қуанып, «Иең бар жыршысың» деуі әлгі бата беріп, ақ жол тілеген рәсімнің жаңғырығы ма дейміз. Ал қазақтың жыршылық дәстүрінде шәкірт жыршының аузына түкіріп бата беріп, өнер жолына шығаратын ғұрыпқа да мысал жетіп жатыр. Бұл жерде оның бас-басына қадалып тоқтап жату міндет емес деп ойлаймыз.

Осы айтылғандардың ішінде ұстаздың шәкіртті топқа салу арқылы сыннан өткізу мәселесі Сыр өңірінде ерекше құнтталған. Бұл жөнінде Нұртуған шайырдың шәкірті, әрі жиені Жәмет Сайымұлын көзімен көріп, жырын тыңдаған жазушы Әлмәмбет Әлішевтің «Майталман жыршы» мақаласындағы мына бір жайт көңіл аударарлық. Қазалы маңындағы Әлсейітке жақын Ақтоған деген жерде 1895 жылы туған Жәмет жыраудың руы Кішкененің асаны, оның Қожамберлі тақтасынан. Атасы Бекет ит жүгіртіп, құс салған аңшы болған. Әкесі диқаншы Сайым болашақ жыршы бір жасқа толғанда, анасы ауызекі суырыпсалма сөздің шебері Үбіш ақын Жәметтің төрт жасында дүние салады. Жасынан өлең-жырға құмар Жәмет 1926 жылы, наурыз айында Мырзаста төсек тартып, ауырып жатқан шешесінің туған інісі Нұртуған Кенжеғұлұлын іздеп барып, жыр үйренеді.

«Өзіңнің ықыласың болса, мен хат үйретейін» депті нағашысы, жыр мектебінің сыншысы Сұлтан Рахметұлымен бас қосып отырған үшеуара мәжілісте. «Нұртуған сол бойда төте оқу әліппесін жазып, маған арабша әріптерді үйрете бастады. Бір айда Нұртуғанның жазған өлеңдерін еркін оқи алатын болдым. «Ақкете Шерниязын» үйреніп алдым. Содан соң нақыл өлеңдерді, ұзақ жырларды жадыладым. Өлең жаттауға деген ықылас-зейінімнің күшті болғаны соншалық, жиырма-отыз беттік жырды үш-төрт күнде жаттап, мүдірмей айтатын болдым, әрі бір жаттасам, ұмытпаушы едім».

Нұртуған Жәметтің қалай үйренгенін байқау мақсатында қасына Көпжасар жырауды қосып, Ақбөгеттегі татыран Орынбайдың қызының ұзатылу тойына жібереді. Жәмет осы тойда өзінің нағыз жырау екенін айқын танытып, халықтың құрмет-қошеметіне бөленеді. Жыраулардың соңынан ауылдың бір адамын арнайы жай-жағдайды біліп келуге жұмсаған Нұртуған ақын Жәмет оралғанда, оны қуана қарсы алып, «Дабысыңды өзіңнен бұрын естідім. Қатар тұрған сәйгүліктердің қайсысы тұлпар, қайсысы жабы екенін тек бәйге көрсетеді. Көпжасар ұзаққа шаба алмайтын еді, сені сонымен жарыстырып көріп, бағалап отырмыз. Талабыңа нұр жаусын. Сен жыршы бол енді. Менімен жиі хабарласып, өлеңдерімді алып тұр» деген. Нұртуған ұзаққа созылған ауыр науқастан 1930 жылы дүние салған.

Жәмет — атақты Мұрын жырау сияқты тармақты жырларды жаттаған адам. Ол – Нұртуған мектебінің жырауы. Өкініштісі, бүгінде эпостанушылардың қолындағы жыр үйрену үдерісіне толық әрі жан-жақты сипаттама жасауға мүмкіндік берерліктей анық-қанық деректер тапшы. Ал Тур Мирзаевтың өз көзімен көріп, бақылау арқылы келтірген жанды, «тірі» деректері А. Лордтың монографиясындағы югослав гуслярларының жыршылық өнерді игеруін бастапқы қалпына келтіру тәжірибесі және бұл тәжірибенің ғылым үшін кезінде фонографқа басып алынған гуслярлардың әңгімелеріне тікелей негізделуімен құнды.

А. Лорд үйрену дәуірін кезеңдер арқылы келетін үш сатыға бөліп қарастырады. Біріншісі — жырды тыңдау, сіңіру (игеру) кезеңі. Екіншісі — сол алған машық-дағдыны іс жүзінде қолдануға талаптану. Үшіншісі — үйренгенін топ алдында орындап, көптің талқысына салу. Б. Путилов бірінші кезең жайында лордтық пікір-пайымдарды мына түрде әдемі қорытқан: «<...> Сначала юный певец «сидит в стороне, когда поют другие». Здесь закладывается основа эпического знания: он узнает сюжеты, героев с их именами и характеристиками, темы эпоса, топонимический фонд и др. Он «впитывает ритм песни», но также «ритм мыслей, как они выражаются в песнях»; уже на этой стадии усваиваются часто фразы-формулы» [2, 41–42]. Одан әрі екінші саты, жырды белсенді түрде игеру кезеңі басталады. Осы тұста ырғақ пен әуеннің асуы алынады. Жас жыршы бұл шақты негізгі өлең үлгісі – десетерц өлшемінің үдесінен шығуы тиіс. Демек, ол жырдың шектеулі моделінің аясына ой ағынын сыйғыза білуге тырысады. Үшінші, ақырғы кезеңде көп алдына шығып, бір жырды бастан аяқ түгел айтып шығуы керек. Сонда ғана жас жыршы жырды тұла бойынан өткізіп, толық сезіне алмақ [2, 42].

Бір сөзбен айтқанда, жыршылардың тәжірибесін үш сатылы деңгейде бажайлау арқылы шынайы жыршылық иесі дегеніміз өзінің керемет есте сақтау қабілетінің арқасында көлемді мәтіндерді табандап отырып жаттап алып, соңыра судыратып айтып шығатын жаттампаз емес, эпостық танымды оның шарттастырған жағдайларымен түгел қамти отырып, үйренетін және жыр айту үдерісі кезінде әлгі эпикалық танымын, яғни эпикалық білімін жарқырата көрсете білетін жас өрен екенін түйсінеміз.

Берік ЖҮСІПОВ,

филология ғылымдарының кандидаты, доцент

Әдебиеттер

1. Путилов Б. Н. Эпическое сказительство: типология и этническая спецификация. – Москва: Восточная литература РАН, 1997.
2. Кунанбаева А. Б. Проблема казахской эпической традиции (на музыкальном материале 1960–1980-х годов): Канд. дис. иск. – Ленинград, 1984.
3. Майногашева В. О традиционном бытовании хакасского героического эпоса – алыптығ нымах // Учен. зап. Хакас. НИИ ЯЛИ. Сер. филол. – Абакан, 1970. Вып. 14.
4. Санғаджиева Н. Эпический репертуар джангарчи М. Басангова. – Элиста, 1976.
5. Илларионов В. В. Исполнительское мастерство олонхосутов // «Джангар» и проблемы эпического творчества тюрко-монгольских народов: материалы Всесоюзной научной конференции. – Москва: Наука, 1980; Его же. Искусство олонхосутов: Автореф. дис. ... канд. филол. – Алма-Ата, 1981.
6. Хәкімжанова М. Мұрын жырау мұрасы // Жұлдыз. – 1987. – № 7.
7. Жирмунский В., Зарифов Х. Узбекский народный героический эпос. – Москва, 1947.
8. Мирзяев Т. Эпос и сказитель. – Ташкент: Фан, 2008.