Қырғын соғыс аяқталған соң тек 20-25 жыл өткенде ғана ел есін жиып, «бар-ды бар, жоқты жоқ» дей бастаған екен. Елін, халқын қорғау үшін майданға ат-танып, елге орала алмаған боздақтар-ды жоқтаушы көбінесе мектеп мұға-лімдері мен оқушылар болған. Жас ұр-паққа патриоттық тәрбие беру мақса-тында жасалатын осындай іздестіру ке-зінде Көктерек ауылының үлкендері әс-кери маман, майор Тәжіғали Уәйісов туралы әңгіме өрбітіпті.
Балалар көнекөз қариялардан Тәжіғали есімді ауыл жігітінің қазақтың тұңғыш атты әскер полкіне өзі сұранып қосылғанын, осы ауылдан шыққан тұң-ғыш әскери маман екенін естіді. Іздеу-шілер сұрастыра келе, анасы мен зайы-бының есімдерін, соғыстан кейін Алма-тыға көшіп кеткенін анықтады. Сөйтіп жүргенде 1975 жылы пионерлердің қолына жазушы Әбу Сәрсенбаевтың «Батырлардың ізімен» атты кітабы тү-седі. Кітаптың 14-бетінде «Батольон ко-мандирінің анасы» атты очеркті ізшілер жарыса оқыған. Кейіпкер тағдырын тереңірек біле түсу үшін балалар Әбу Сәрсенбаевқа хат жазады. Кешікпей келген жауап хатта жазушы Тәжіғали-мен Алматыда 1930-31 жылдары кешкі КомВУЗ-да бірге оқығанын, кейін Тәжіғалидың отбасын іздеп, Ташкент-тен тапқанын, олардың қазіргі тұрағы – Алматыдағы адресін жазыпты.
Арада тағы жылдар өтті. 1982 жылы елге іссапармен келген «Мәдениет жә-не тұрмыс» журналының тілшісі, жал-пақталдық Махамбет аға Машекенов музей аралап, «Тәжіғалидың өмір тари-хын іздеуге көмек беремін» деп уәде етеді. Алматыға барған соң Тәжіғали-дың зайыбы Мариямның оқушыларға жазған хатын, мәліметтермен қоса фо-тосуреттерін беріп жібереді. Бұл хаттан кейін пионерлер апаймен ұзақ жыл бо-йы хабарласып тұрған. Мектепте «Қы-зылізшілер» тобын ұйымдастырып, із-деу жұмыстарына басшылық жасаған сол кездегі мектеп директорының тәр-бие ісі жөніндегі орынбасары, мектеп музейін ұйымдастырып, шағын ғана қоғамдық музейді облыстық тарихи-өлкетану музейінің бір бөлігіне дейін жеткізген жидашы ұстаз Төлеген Сейткереев болатын. Музей экспози-циясында Тәжіғалидың жары Мариям-ның: «Төлеген, рахмет саған! Алматыға кел» деп жазған хаты – осы әңгімеміз-дің нақты дәлелі.
1977 жылы Алматыдағы «Жалын» бас-пасынан шыққан Керейхан Аманжолов-тың «Ерлік жолымен» атты кітабында, 1983 жылы «Пионер» журналының №7 санында жарық көрген КСРО Журналис-тер одағының мүшесі Жорабек Дүйсен-биннің мақаласында, 1996 жылы «Жұл-дыз» журналының №11 санында жа-рияланған Кәрім Әсеновтың «Тұңғыш қазақ полкі» атты естелігінде, 2011 жы-лы республикалық «Аружан» журналы-ның №11 санындағы Дина Игісатова-ның «Красный кавалерист из Коктере-ка» мақаласында қазақтың атты әскер полкінің құрылу тарихы, шайқастары, оның құрамында Тәжіғалидың болған-дығын растайтын мәліметтер келтіріл-ген. Бұл басылымдардың бәрі біздің жерлес офицеріміздің жауынгерлік бейнесін толықтыра түседі. Іздеу жұ-мыстары осындай-осындай межелерге жетіп, ел-жұрт, оқушы мен ұстаз боз-дақтың төмендегідей өмір жолын шын-дық негізде, шынайы көңілмен қабыл-дады.
Тәжіғали 1901 жылы Көктерек ауы-лында дүниеге келген. Руы қызылқұрт-тың Ерші тармағынан. 1922 жылы ол өзі сұранып атты әскер полкі құрамына кіреді. Әкесі ерте дүние салып, анасы Жамал мен қарындасы Сағира елде қа-лады. Одан арғы өмір жолы атты полк-пен біте қайнасып, тер төккен жаттығу-ларда да, қан төккен қақтығыстарда да бірге тарамдалады. 1928 жылы Көкте-рекке демалысқа келіп, ауылдағы Сапаралықызы Марияға үйленіп, ана-сы мен жарын полк қоныстанған қала-ларға алып кетеді. Көктерек жерінен шыққан тұңғыш әскери мамандық иесі – Тәжіғали атты эскадронның, взводтың көрнекті командирі болып, жеке шебер-лігімен, қарауына сеніп тапсырылған жауынгерлерді әскери дайындыққа баули білуімен көзге түсті. Белсенді де беделді ұйымдастырушы, жетік әскери маман болып қалыптасты.
Тәжіғали полкпен бірге 1929-1931 жылдары Созақтағы, Маңғыстаудағы көтерілісті басуға, 1937-1938 жылдары Хасан көлі мен Халхин-Гол өзені бойын-дағы ұрыстарға қатысып, ерлігі үшін үл-кен марапаттарға ие болады.
Тәжіғалиды көзі көрген қариялар оның өте бауырмал, елін, жерін сүйетін азамат екенін айтып отыратын. 1939 жылғы кезекті демалысында аңсап са-ғынған туған жері – Көктерегіне жанұя-сымен келіп, бірнеше күн ауылды, елін аралап, тума-туысқандарымен жүзде-седі. Өзін аса құрметтейтін бір жеңгесі-не «Мына қара кемпір қалада шөп-шөңге жеп өскен менің балаларымның бір ұртына құрт, бір ұртына май тыға-тын болды ғой» - деп айтқан әзіл-шыны аралас сөзі туыстарының есінде қалып-ты. Алайда бұл қуаныш ұзаққа созыл-ған жоқ. 1941 жылы Ұлы Отан соғысы басталды. 1942 жылдың наурыз-сәуір айларында 106-атты әскер дивизиясы-ның құрамында өз полкімен Украина жерін қорғауға аттанады. Бірнеше қан-төгіс жорықтар мен шабуылдарға ара-ласып, сол көктемде Харьков қаласы-ның маңында жау қоршауында қалып, үйіне «қара қағаз» келген.
Тәжіғалидан хабар келген соң «өлген-нің артынан өлмек жоқ» деген, Мариям анасы екеуі балалармен ел қиындығын бірге арқалап, әуелі Көктеректе, соғыс-тан кейін Алматыда қоныс теуіп, өсіп-жетілген.
Мариям апайдың хатында көрсетіл-гендей, Тәжіғали бабамыздың ұрпақта-ры баршылық.
Үлкен қызы Надежда 1930 жылы ту-ған, 9 баласы, 8 немересі бар.
Екінші баласы Дамир 1934 жылы ту-ған, 2 қызы бар. Одан кейінгі ұлы Дайыр 1937 жылғы, қызы Дарико 1940 жылы туған. Хатта барлығы 18 немере, 8 шөбере бар екені айтылған.
2013 жылы «ҚР Президентінің ТРК» КЕАҚ-ның бас директоры Ерлан Бекхожиннің жеке бастамасымен осы мекеменің шығармашылық ұжымы 106-қазақ атты әскер дивизиясының ерлігін баяндайтын «О чем молчал терновник...» атты деректі фильмін шы-ғарды. Ерлан Сагиновтың бұл фильмін-де 307-полктің командирі, майор Уәйісов Тәжіғалидың қызы Дарико сұх-бат берген. Осы фильмнің бір данасы бүгінде Көктерек музей экспозициясы-нан орын алды.
Музей қызметкерлері кейіннен Мариямға арнайы барып кездесіп, ба-тырдың ұрпақтарымен танысып, дерек-тер мен жәдігерлер алған.
Бұл күнде Тәжіғалидың анасы, жары Мариям, ұлдары Дайыр, Дамирлер о дү-ниелік болды. Қалған ұрпағы Алматы мен Павлодар қалаларында тұрады. 2011 жылы 11-14 қазан күндері Алматы қаласынан Тәжіғалидың туған жиен қыз-дары Рая мен Рима Әбілқалықовалар мен республикалық «Аружан» журна-лының бас редакторы Дина Игісатова Көктерекке келіп, музейді тамашалады. Нағашы аталары Тәжіғали Уәйісовтің есімі музейде көрініс тапқанына риза-шылдық білдірді. Ауыл адамдарымен кездесіп, ата рухына бағыштап Құран оқытты. Ұлы Отан соғысы кезінде із-түз-сіз кеткен боздақтар, олардың еленбей қалған ерліктерін іздеуші Дина Игісатова-мен бұл күнде хабарласып, Тәжіғали жөнінде тың деректер мен фотосурет-тер, Тәжіғалидың әскери дәрежесін нақ-тылайтын, өз қолы қойылған, 1942 жы-лы 2 наурызда жазылған құжаттар му-зей қорына алынды.
1942 жылдың 31 мамырдағы Совин-формбюроның хабарында Харковь тү-біндегі қанды шайқаста кеңес әскері-нен 5 мың адам қаза тауып, 70 мың адам із-түссіз жоғалғаны, 300 танк, 832 орудия, 124 самолеттен айырылғаны хабарланған.
Бұл Тәжіғали құрамында болған 106 атты әскер дивизиясы осы жерде шай-қасқан уақытымен дәл келеді. Осы кез-ге дейінгі қолымызға тиген құжаттар мен тарихи деректер бойынша Тәжіғалиды із-түзсіз жоғалып кеткен деп келсек, соңғы іздеу жұмыстарында Ресей іздеу-шілерінің көмегімен және Ресей Қорға-ныс Министрлігінің мұрағатынан алын-ған құжаттарға сүйене отырып, Харковь облысының Змеевский ауданының Тарановка деревнясында 1942 жылы 27 мамырда қаза тапқанын анықтадық.
Тарих беті айқара ашылып, жергілік-ті тарихи-өлкетану музейінде батырға үлкен экспозиция қойылып, өмір жолы бүгінгі ұрпаққа ұлағат болып ұсыныл-ған. Алыс-жақын жерден келген қонақ-тар мен аудан мектептерінен музейге экскурсияға келген оқушылар, ауыл тұрғындары экспозицияны тамашалап, таныстырушының әңгімесін қызыға тыңдайды.
2001 жылы Көктерек ауылдық ке-ңесінен аттанып, қанды соғыстан орала алмаған 180 жерлесімізге музей аула-сында ескерткіш орнатылып, боздақ-тардың есімдері мәрмәр тақтаға ойы-лып жасалғанда Тәжіғали Уәйісовтің де аты-жөні қашалып, тізімге енгізілді. Ес-керткіш алдында салтанатты жиындар, кездесулер, еске алулар оздырылып, аруаққа Құран бағышталып тұрады. Боздақты бүгінгі ұрпағы мен туған жер-дегі туыстары осылайша есте ұстап, ру-хына тағзым етуде.
Тәжіғалидың аты тек бір музей мен бір мектептің көлемінде қалып қой-май, аудан мен облыс жұртшылығына таныстыруды, ерлік істері жастарға үлгі болғанын қаладық. Майдангер ағаның өмір жолының белгісіз беттерін аша түсу ісі әлі де жалғасуда.
Бабаларымыздың рухы мәңгі өшпесін!