Шахзада 1903 жылы қазіргі Батыс Қазақстан облысының Сырым ауда-нында дүниеге келген. Жастай оқы-ған, зерек, алғыр болған. 1920 жылы Орта Азия мемлекеттік университеті-нің медицина факультетіне оқуға түседі. Бірақ шыққан тегі, әкесі үстем тап өкілі болғандықтан, қудаланып, біреулердің көрсетуімен 2-курста оқудан шығарылды. Шахзаданың әкесі Арон Қаратаев – әйгілі Әбілқайыр хан ұрпағы, төре тұқымы-нан болатын, белгілі қоғам қайрат-кері, Дума депутаты болған заңгер Бақытжан Қаратаевтың інісі еді. Шахзаданың анасы да осал болма-ған: Хұсни-Жамал Зұлқарнайқызы Нұралыханова – тарихымызға өшпес жұлдыз болып енген, қазақ қыздары-ның арасынан шыққан алғашқы мұға-лімдердің бірі болатын. Ордадағы қыздар мектебінде Хұсни-Жамалдың алдынан білім алған шәкірттер қата-рында Әмина Сүлейменқызы Мәметова да бар еді.
Алғыр Шахзада кедергілерге мо-йымаған. Ол 1922-1926 жылдарда Орал губерниялық атқару комите-тінде іс жүргізуші, аз уақыт Сырдария губерниялық партия комитетінде нұс-қаушы қызметтерін атқарды. 1926 жылдарда Қызылордада Халық ағар-ту комиссариатының мектепке дейін-гі балалар тәрбиесі білімінің нұсқау-шысы болды.
Шахзада 1931 жылы Алматы ме-дицина институтына оқуға түседі. Бі-рақ мұнда да «әлеуметтік тегі» бо-йынша бақылауға алынып, институт Шахзаданы «қоғам жұмыстарында тексеруге» міндеттелді. Осыған сәй-кес Шахзада 1932 жылдың 12 науры-зынан 11 сәуірге дейін ең қауіпті ауру – бөртпе сүзек індеті жайлаған Прибай-калстройдың Спасск деген жеріне жі-берілді. Сол жердегі жұмыс орнынан институтқа ол жөнінде: «Жолдас Шонанова өзін қайратты, іскер қыз-меткер ретінде көрсетті... Қоғам жұ-мыстарына қатысты... Санитарлық шаруаларды жүргізуші ретінде Шонанова ең сенімді қызметкер бол-ды» деген мінездеме жіберілді. Осындай үлгілі мінездемеге қарамас-тан Шахзада тағы да 2-курста «әлеу-меттік тегіне байланысты» оқудан шығарылды.
Шахзада Шонанова жолдасы Телжан Шонанов түрмеге отырғызыл-ғаннан кейін көп ұзамай өзі де қамау-ға алынған. Күйеуінің ақтығын, таза-лығын, ешкімге қиянат жасамағанын жақсы білген әйел алғашқы күннен бастап отағасын түрмеден босатуға күш салды. Бірақ ол әрекетінен еш нәтиже шығара алмады. Түрме есігін торып жүрген күндердің бірінде ақы-ры өзі де қармаққа ілінеді.
Шахзаданың қамауға алынуы – тек «халық жауының» әйелі болған-дықтан ғана емес-тін. КГБ тергеуші-лері Шахзаданы жеті атасынан бері тексереді.
Шахзада Шонанова үш бірдей жо-ғары оқу орнынан – Орта Азия мем-лекеттік университетінен, Қазақ мем-лекеттік университетінен, Алматы ме-дицина институтынан қуылды. Оған бір жылы ҚазМУ-дың ғимаратын өр-теуге қатысты деген айып тағылған. Профессор Әбу Тәкенов тапқан де-ректерді негізге алсақ, өрт 1936 жыл-ғы 20 қазанда анатомия кабинетінде шығып, тез сөндірілген. Араға екі жыл салып, 1938 жылдың қаңтарын-да өртті ұйымдастырған Шонанова және оның сыбайластары деп жала жабылды. Ал Темірбек Жүргенов ҚазМУ-ды өртеген диверсиялық топ-қа басшылық етіпті-мыс деген жала құрастырылған.
Шахзада 1938 жылдың 17 қаңта-рында қылмысын «мойындап», бы-лай деп жазып береді: «1936 жылы күзде ҚазМУ-ды өз қолыммен өрте-дім, соның нәтижесінде университет үйінің негізгі бөлігі жанып кетті».
Архивте сақталған тағы бір құжат-та Шахзада өзін антисоветтік ұйымға 1926 жылы Ыдырыс Мұстамбаев тартты деп «мойындапты». Одан әрі мына жолдарды оқуға болады: «ҚазМУ-да оқыған кезде мен студент жастар арасында күнбе-күн антисо-веттік, ұлтшылдық насихат жүргіздім. Контрреволюцияшыл, буржуазияшыл ұлтшылдық идеясын кеңінен тарат-тым».
Мойындату, қайсар әйелді дегені-не көндіру үшін жендеттер қандай шаралар қолданды, ол жағы бізге би-мағлұм. Адам өзінің кінәлі еместігін біле тұра, оңайлықпен өзін-өзі ұстап бермейтіні және түсінікті.
1938 жылдың наурыз айының 9 жұлдызында, Телжан қазасынан ке-йін он күннен соң 35 жастағы Шахзада Шонановаға да нақақ жала жабылып, түрмеде атылды.
Шахзаданың тағы бір қасіреті – ана болып өкшесі қанамағандығы. Телжан, Шахзада Шонановтар әулеті-нен ұрпақ жоқ. Бауырына басқан ұл-дары Жақып сол жылдары Донбаста, Сталино қаласында индустриялық құ-рылыс институтының студенті екен. Жақыптың кейінгі тағдыры туралы дерек жоқ.
Шахзада туралы алғаш зерттеген – Батыс Қазақстан гуманитарлық ака-демиясының доценті, тарих ғылым-дарының кандидаты Сүлейменова Дәметкен Досмұханқызы. Ол Алматыдағы мемлекеттік архивтен №06007 істің №1 томын тауып, 1938 жылы 5 қаңтар күні тұтқынға алынған Шонанованың өз қолымен толтырған «Тұтқындалушының анкетасымен» танысқан. Онда Шонановтар отбасы-ның Алматы қаласында Красина кө-шесі, 51 үйде тұрғанын, Шахзаданың әлеуметтік тегі – бай-полуфеодал деп көрсетілгенін анықтаған. Ш.Шонанова-ға сол кездегі Қылмыс-тық кодекстің 58-бабы бойынша «антисоветтік ұлтшылдық ұйымдар-мен байланыста болды, ұлтшылдық жұмыстарды белсенді жүргізді» деген айып тағылған екен.
Арада тура 20 жыл өткенде – 1958 жылы 9 наурызда КСРО Жоғарғы Сотының әскери коллегиясының ұйғарымымен Шахзада Шонановаға тағылған айыптың қылмыстық негізі жоқ деп табылып, арманда кеткен ару қыз ақталды.
1997 жыл Қазақстанда «Жалпы-ұлттық татулық пен саяси қуғын-сүр-гін құрбандарын еске алу» жылы ре-тінде жарияланып, 31 мамыр саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күні ретінде белгіленді. Осыған орай көптеген құпия мұрағаттық құжаттар-дың сыры ашылды. Мәскеу архивте-рінен «Әділет» қоғамы жетекшілері-нің өтініші бойынша 1938 жылы атыл-ған адамдардың тізімі алынды. Тізім-дегі 631 адамның басым көпшілігі қа-зақтың мандайалды азаматтары еді. Осы жерде орталықтың негізгі мақса-ты – қазақтың бетке ұстар азаматта-рының көзін жойып, бүтіндей бір ха-лықты бассыз қалдыру болғаны ай-қын байқалады. Мәскеуден жеткен тізімдегі атылған 631 адамның 80 па-йызы қазақтың белгілі интеллигенция өкілдері болған.
Тағы да айта кетерлік жайт – «Қазақстан РТРК» АҚ Батыс Қазақстан облыстық филиалының қызметкері, белгілі журналист Гүлмира Тілеубаева дайындаған «Аяздағы ақ шуақ» филь-мі осы Шахзада апамыздың тағдыры-на арналған.
Фильмде ХХ ғасырдың 30 жылда-рында «Қаратаев тұқымы антисовет-тік ұйымға мүше, контрреволюция-шыл, буржуазияшыл, ұлтшылдық идеясын таратушы» деген айып тағы-лып, оқудан шығарылып, жұмыстан қуылып, ең соңында ауыр жазаға кесіліп, 1938 жылдың 9 наурызына қараған түнде атылған қазақ қызы, жерлесіміз Шахзада Шонанованың өмірі жан-жақты көрсетілді. Мұрағат-тарда сақталған тарихи құжаттар мен фотолары, өлкетанушы Жайсаң Ақбай, тарихшы Дәметкен Сүлейменова, Батыс Қазақстан облыстық мұрағат қызметкері Меңсұлу Калимуллина, ақын Ақұштап Бақтыгерееваның әңгі-мелері де фильмге арқау болады.
Бүгінде Махамбет Өтемісұлы атын-дағы БҚМУ-дың «геофак» aтанып кет-кен жаратылыстану және математика факультеті ғимаратының қабырғасын-да Шахзадаға ескерткіш тақта орна-тылған. Алайда ерте солған қызғал-дақ ғұмырлы қыздың өмір жолын екінің бірі біле бермейді. Осыны ар-тымыздан еріп келе жатқан өскелең ұрпаққа жеткізу болды менің ойым.
Репрессия жылдарында ату жаза-сына кесілген Шахзада Аронқызының өмірі тарихи реализм мен ізгілік, бос-тандық соқпаған нұсқайтын сияқты. Оның жасап кеткен игі ісі келешек ұр-паққа жаухар дүние. Тарих тасқыны-на қарсы жүзген қайсар апамыздың ерлігі – болашақ ұрпақтың, біздің абыройлы борышымыз. Өмірі қиын, ғұмырлық жолы бұралаң, бірақ хал-қының ұлылығы мен батырлығын ар-дақтаған асыл апамызды қимастық-пен еске ала отырып, әлі де мектеп оқулығының тарауына енетініне мол сенім артамын.